.                                               *  در وقت و زمان خود صرفه جویی کنید !   فروش و پشتیبانی 0 تا 100 خدمات ما به صورت آنلاین اینترنتی انجام می گردد  *

معیارهای ارزیابی منابع اطلاعاتی الكترونیكی با تاکید بر وب سایت ها

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب PDF

هرچند محمل های اطلاعات در طی زمان همواره در حال دگرگونی هستند، با این حال ارزیابی كیفی و انتقادی اطلاعات، از ابتدا یكی از نقش های سنتی كتابداران به حساب می آمده است. امروزه شبكه جهانی وب یكی از مهم ترین منابع و محمل های دسترسی به اطلاعات محسوب می گردد و از آنجا كه استفاده از اینترنت روز به روز در حال افزایش است، همزمان با حجم عظیم اطلاعات درست و معتبر، به دلیل ه فیلتر داوری و ویراستاری و این كه مراحل ویرایش مرسوم در روند انتشار منابع چاپی را طی نمی كنند، اطلاعات نامعتبر بسیاری در اینترنت انتشار می یابد. بسیاری از اطلاعات قابل دسترس از طریق اینترنت، نه تنها غیرمفید هستند، بلكه حتی ممكن است نادرست یا گمراه كننده هم باشند. این امر بویژه در مورد اطلاعات پزشكی اهمیت بیشتری دارد و نگران كننده به نظر می رسد، چرا كه ممكن است خیلی از كاربران، اینترنت را به عنوان منبعی برای كسب اطلاعات پزشكی خود، خانواده و دوستان مورد استفاده قرار دهند. با توجه به این موارد، ارزیابی انتقادی و كیفی وب سایت ها، اطلاعات موجود در آن ها، و تعیین دامنه كاری آن ها در برخورد با نیازها و احتیاجات استفاده كنندگان، ضروری به نظر می رسد. این نوشته به تحلیل و ارزشیابی وب سایت ها و منابع اطلاعات الكترونیكی موجود در وب می پردازد و روش ها و معیارهایی برای ارزیابی اطلاعات الكترونیكی و ارزیابی و گزینش منابع اطلاعاتی مناسب، معتبر و درست، ارائه می نماید.

مقدمه

یكی از نقش های سنتی كتابداران، ارزیابی و انتخاب منابع اطلاعاتی است. آنان برای این كار در محیط سنتی، از معیارها و مقیاس های خاصی استفاده می كنند. با ظهور فناوری های نوین اطلاعاتی، نقش های سنتی كتابداران هم به سرعت در حال دگرگونی است. گستره وسیعی از انواع منابع اطلاعاتی در اینترنت وجود دارند که افراد مختلف ممکن است به دلایل متفاوت از آن ها استفاده کنند. همانطور که معیارهای ارزیابی منابع چاپی در محیط الکترونیکی کاربرد دارند، در زمینه شاخص های ارزیابی منابع اطلاعات الکترونیکی گوناگون هم همپوشانی زیادی دیده می شود. در ارزیابی منابع اطلاعاتی الکترونیکی برخی معیارهای کلی وجود دارند، و تعدادی از معیارها نیز برای نوع خاصی از منابع اهمیت می یابند. مثلاً در بررسی و ارزیابی یک وب سایت ممکن است شناسایی اعتبار اطلاعات موجود در سایت مهم باشد، اما برای فردی که از بایگانی های اف تی پی استفاده می كند سرعت دسترسی به اطلاعات مهم تر است (کوک، ص۱۲۳). انواع منابعی كه در اینترنت وجود دارند با نام وب سایت ها، مجلات تخصصی و عمومی الكترونیكی، منابع متن كامل پایگاه های اطلاعاتی، منابع اطلاعاتی و خبری، تبلیغات، اطلاعات تجاری، منابع چندرسانه ای و غیر آن شناخته می شوند، كه هر یك را باید با توجه به ویژگی های خاص خود مورد ارزیابی و سنجش قرار داد. در حال حاضر چگونگی ارزیابی وب سایت ها و اطلاعات موجود در آن ها یك مبحث جدی در مراكز آموزشی دنیا است. كمیت اطلاعات منتشرشده در اینترنت (بویژه از طریق شبكه جهانی وب) نسبت به اطلاعات قابل دسترس از طریق دیگر رسانه ها روز به روز در حال افزایش است. امروزه هر كس قادر است در یك وب سایت شخصی به انتشار مطالب دلخواه خود بپردازد و متأسفانه هیچ كنترل رسمی به منظور رعایت حداقل استانداردها و معیارهایی كه معمولاً در انتشارات چاپی كاربرد بیشتری دارند، وجود ندارد. بدیهی است كه ما هر چیزی را كه در تلویزیون می بینیم، از رادیو می شنویم، یا حتی در كتاب ها و مجلات می خوانیم، صرفاً به جهت این كه از طریق این رسانه ها اعلام شده است، باور نمی كنیم؛ نمی توانیم هر چیزی را كه در اینترنت قرار گرفت، به دلیل این كه اینترنت به صورت یك رسانه غالب و جاذب درآمده است، بدون هیچگونه ارزشیابی قبول كنیم ( p.۲۴۷ ،Dragulanescu،۲۰۰۲، .۲۴۷). پس مطالب و اطلاعات گوناگون به صرف انتشار از طریق وب، اعتبار نمی یابند. اگرچه اینترنت به عنوان یك منبع اطلاعاتی ارزشمند و عالی مطرح است، در عین حال می توان آن را ابزاری غیرمؤثر و تلف كننده وقت نیز قلمداد كرد، كه بسیاری از اطلاعات آن ناموثق، كهنه و غیرمفید است. این مطلب هنگامی روشن تر می شود كه حجم بالای اطلاعات منتشره، آلودگی اطلاعات، امكان انتشار اطلاعات توسط همه، و ه فیلتر داوری و ارزشیابی در وب را به آن بیفزاییم.

●وب سایت ها

وب سایت ها مجموعه ای از صفحات موجود در شبكه جهانی وب هستند که ممکن است توسط افراد یا سازمان های مختلف تجاری، علمی، موضوعی، ملی، بین المللی، و ... ایجاد و پشتیبانی شوند. وب جهانی یك فناوری شبكه ای بسیار پیچیده است كه اخیراً چند صد میلیون صفحه وب و میلیون ها كاربر، از این فناوری استفاده می نمایند. هر روز استفاده كنندگان این صفحات به منظور یافتن مناسب ترین، مرتبط ترین و روزآمدترین اطلاعاتی كه نیاز دارند، به جستجو در وب می پردازند. در شبكه جهانی وب، استفاده كنندگان به وسیله راهنماهای صفحه به صفحه و پیوندهای موجود، به كاوش می پردازند. محتوای صفحات مرتبط با این پیوندها معمولاً برخی اطلاعات را در غالب متون یا تصاویر به استفاده كنندگان ارائه می دهد.

طرح یك وب سایت از سه قسمت اصلی تشكیل شده:

۱. سرصفحه وب سایت(Header)،

۲. بدنه اصلی،

۳.ته ستون (پایین صفحه وب سایت).

با بررسی تمام این بخش ها می توانیم پاسخ سؤالات زیر را پیدا كنیم:

- مؤلف وب سایت كیست؟

- سایت چه وقت ایجاد شده است؟

- چه كسی سایت را پشتیبانی می كند؟

- ارتباطات فراهم شده چه چیزی را بیان می دارند؟

- مخاطبان احتمالی وب سایت چه كسانی هستند؟

- هدف از روابط موجود در وب سایت چیست؟

بیشتر وب سایت ها به منظور ایجاد ارتباط و تعاملات لازم، اجازه ارتباط الكترونیكی را برای استفاده كنندگان فراهم می نمایند. پیشرفت كیفیت وب سایت ها، براساس عكس العمل های گوناگون استفاده كنندگان و ارتباط استفاده كنندگان با تهیه كنندگان اطلاعات، تداوم می یابد (Dochartaigh، ۲۰۰۲، p.۲۵۱).

●معیارهای ارزیابی

در زمینه ارزیابی اطلاعات و منابع چاپی و بویژه منابع اطلاعات الكترونیكی، مطالب زیادی در وب سایت های گوناگون ارائه شده است. معیارهای ارزیابی «كتس»(Katz) (۱۹۹۲) درباره ارزیابی منابع چاپی، در مورد منابع الكترونیكی هم كاربرد دارد. اما به دلیل ویژگی های خاص منابع الكترونیكی و اینترنت علاوه بر این معیارها، در ارزیابی منابع الكترونیكی موارد خاص محیط های الكترونیكی هم به آن افزوده می گردد. مهم ترین معیارهایی كه در ارزیابی منابع الكترونیكی در اكثر وب سایت ها و منابع اینترنتی به آن ها اشاره شده عبارت اند از: صلاحیت و اعتبار نویسنده و ناشر، حوزه و دامنه پوشش موضوعی، محتوا، صحت و درستی، هدف و مخاطبان، ایجاد ارتباط و تعامل، قابلیت دسترسی و كاربرپسندی، و تازگی و روزآمدبودن مطالب.

ویژگی ها و عواملی كه كیفیت و ارزش یك منبع اطلاعاتی را مشخص می نمایند ممكن است با توجه به نیازهای اطلاعاتی افراد و ماهیت منابع مورد ارزیابی متفاوت باشند؛ بنابراین رهنمودهای ارائه شده برای ارزیابی منابع اطلاعاتی تا حدودی نسبی است و نمی توان آن ها را وحی مْنزل فرض كرد؛ هر چند تمامی این رهنمودها یا بخشی از آن ها ممكن است در مورد یك منبع اطلاعاتی باكیفیت، صادق باشند. معیارهای اصلی ارزیابی منابع اطلاعات الكترونیكی در ادامه به تفصیل بیان شده اند.

●هدف

بیان هدف سایت، شناخت آن را ساده می كند و استفاده كنندگان را قادر به فهم آن می نماید. هدف هر منبع، مقصد و آمال آن را مشخص می كند. ارزیابی هدف منبع، با دیگر معیارهای ارزیابی بویژه با دامنه پوشش منبع اطلاعات و معیارهای دیگری كه در ادامه درباره آن ها بحث خواهد شد، پیوند خورده است. در سایت های مختلف، اطلاعات مربوط به هدف با مراجعه به قسمت های help, FAQ, about و غیر آن قابل مشاهده است. سؤالاتی كه در این زمینه مطرح است، عبارت اند از:

- هدف واقعی سایت چیست؟

- هدف واقعی مؤلف سایت چیست؟

- آیا به اندازه كافی از بی طرفی مؤلف مطمئن هستید؟

- آیا هدف سایت، روشن و مخاطبین آن، مشخص هستند؟

- آیا سایت، پوشش موضوعی مورد نظر مخاطبین خود را فراهم می كند؟

- آیا سایت، منابع تكمیلی دیگر را در اختیار مخاطبین خود قرار می دهد؟

- آیا روش معینی (مثلاً پیوسته یا چاپی) برای ارائه اطلاعات وجود دارد؟

- آیا راهنمای روشنی برای اطلاعات و توضیحات موجود در صفحه وب وجود دارد؟ (Tweddle، ۱۹۹۸).

●روزآمدبودن

در اینجا میزان تازگی و نو بودن اطلاعات منتشرشده در سایت، مورد توجه قرار می گیرد.روزآمدی اطلاعات با بررسی تاریخ تولید اطلاعات، آخرین تاریخ روزآمدسازی، تاریخ بعدی روزآمدسازی، و فاصله زمانی روزآمدسازی سنجیده می شود. روزآمدی اطلاعات عامل بسیار مهمی در ارزیابی منابع اطلاعات به حساب می آید، چرا كه اطلاعات غیرروزآمد ممكن است نامفید، نادرست یا گمراه كننده باشند.

قضاوت در مورد تازگی اطلاعات دو جنبه دارد: یكی این كه تاریخ تولید سند را بدانیم و دیگر این كه تاریخ آخرین بازنگری را بازرسی كنیم و ببینیم چه موقع ویرایش شده است. مثلاً هنگامی كه می خواهیم در مورد وضعیت اقتصادی نیكاراگوئه بدانیم، به روزبودن مطالب اهمیت فراوانی دارد. تاریخ تولید مدرك گاهی اوقات بسیار مهم است و زمینه تاریخی مدرك را مشخص می كند. مثلاً بعد از چندین سال كه از جنگ دوم جهانی می گذرد، وقتی اسناد مربوط به آن را بررسی می كنیم، دانستن اینكه یك سند خاص قبل از جنگ، بعد از آن، یا در هنگام جنگ تولید شده، بسیار با اهمیت است. زمان تولید یك مدرك (و اعمال نفوذ در تولید یك مدرك)، در فهم محتوای آن به ما كمك می كند. در بررسی روزآمد بودن سایت، سؤالات زیر مورد توجه قرار می گیرند:

- آیا منبع اطلاعاتی به روز نگه داشته می شود؟

- فاصله زمانی روزآمدسازی چقدر است؟

- سایت چه وقت ایجاد شده است؟

- آیا تاریخ حق مؤلف، نمایش داده شده است؟

- آیا همه منابع و مآخذ ذكرشده قابل دسترس هستند؟

- آیا كلیه سایت های مرتبط و آدرس های اینترنتی درست عمل می كنند؟

- اگر ویرایش چاپی یك مدرك وجود دارد، تاریخ انتشار آن چه موقع است؟ (تاریخ انتشار مدرك موجود در وب كه كپی ویرایش چاپی آن است، كم اهمیت تر از تاریخ انتشار ویرایش چاپی است و اگر متفاوت باشد، تاریخ انتشار مدرك چاپی معیار قرار می گیرد.)

- آیا تاریخ تولید یا تاریخ قرارگرفتن اطلاعات در وب، مشخص است؟ (در مورد اطلاعاتی كه ویرایش چاپی آن ها وجود ندارد، دو راه مختلف برای تشخیص و تعیین اولین باری كه اسناد در وب منتشر شده اند، وجود دارد. آیا آخرین تاریخ بازنگری، ویرایش، و روزآمدسازی مدرك مشخص شده است؟ روزآمدسازی مرتب اسناد و مدارك، اهمیت و اعتبار آن ها را بالا می برد. تاریخ آخرین بازنگری، میزان به روزبودن مطلب را نشان می دهد. یاداشت هایی كه اغلب مؤلفین وب با عنوان CONSTANTLY UPDATE (روزآمدسازی مداوم)، روی مدارك خود می گذارند، به همین منظور است (Dochartaigh، ۲۰۰۲، p.۲۱۰).

●صحت و درستی

- آیا منابع مورد استفاده در تولید یك مدرك خاص، به روشنی ذكر شده اند؟ (این مورد در نوشته های علمی به صورت كتابشناسی و یادداشت، یكی از اصول كار است. اگر چه نباید این انتظار را از مدارك غیرعلمی نیز داشت، ولی برای ارزیابی اعتبار آن ها باید این سؤال را مطرح كرد. این سؤال به منظور اندازه گیری و سنجش كیفیت، اعتبار و درستی مطلب پرسیده می شود.)

- آیا فیلتر ویراستاری وجود دارد؟ (ویراستار با كار خود (یعنی كنترل و تصحیح اطلاعات)، سطح كیفیت و درستی مطالب را افزایش می دهد. در اغلب انتشارات چاپی، فرایند ویراستاری انجام می گیرد.)

- آیا مدرك از لحاظ دستور زبان و نگارشی صحیح است؟ (هر چند در تمامی مدارك ممكن است اشتباهات كوچكی از لحاظ نگارش وجود داشته باشد، ولی نباید این موارد زیاد باشند، چرا كه ممكن است باعث اشتباه در فهم مطلب مورد نظر گردند.)

- آیا امكان آزمودن و كنترل صحت منابع وجود دارد؟

- آیا حوزه تخصصی مؤلف با موضوع تحت پوشش، همخوانی دارد؟

- آیا مؤلف، روش تحقیق و فرایند گردآوری داده ها را به روشنی بیان كرده است (Dochartaigh، ۲۰۰۲، p.۲۰۹)؟

- چه كسانی منابع را نوشته اند؟آیا آنان، مدرك دانشگاهی معتبری دارند؟

- آیا از روش های پژوهشی مناسبی استفاده شده و اطلاعات، بر مبنای پژوهش به دست آمده است؟

- آیا ارجاعاتی به منابع اطلاعاتی چاپی داده شده است؟

عوامل دیگر از جمله اعتبار و شهرت منبع، دانش و مهارت نویسندگان و سازمان های دخیل، و روزآمدی اطلاعات هم در صحت و درستی آن اثر دارند.



نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران